Сорилт
Гурав орчим сая х?н амтай Монгол Улс нь 2010 оны байдлаар 43 сая гаруй толгой малтай байв. Мал аж ахуйн салбар нь Монголын нийгэм, эдийн засгийн тулгуур нь байж ирсэн б?г??д тус улсын нийт х?н амын 35 хувийн амьжиргааны гол эх ??свэр нь болж байна. 2010 оны нийт экспортын 10 хувь нь мал аж ахуйн салбартай холбогдох бараа б?тээгдэх??н эзэлж байсан б?г??д энэ нь з?вх?н уул уурхайн салбарын экспортын дараа орж буй ?з??лэлт юм.
Хэдий ийм боловч х?д?? аж ахуйн салбарт ??рчл?лт шинэчлэлт хийх гарцааг?й шаардлага тулгарч байна. 1990-ээд онд т?вл?рс?н т?л?вл?г??т эдийн засгаас зах зээлийн тогтолцоо руу шилжихэд х?д?? аж ахуйн анхдагч ?йлдвэрлэл, х?нс ?йлдвэрлэл, х?д??гийн аж байдалд урт хугацаанд ?ргэлжилсэн с?р?г н?л??лл??д нэгэнт буй болохын зэрэгцээ институцын болон мал аж ахуйн ?йлчилгээний тогтолцоо ноцтойгоор суларчээ. Х?д?? аж ахуйн боловсруулах ?йлдвэрлэлийн сул х?гжил, зах зээлийн х?ртээмжтэй бус байдлын улмаас малчдын орлого бага т?дийг?й баталгааг?й байж ирсэн. 2011 оны статистикаар х?д??гийн х?н амын даруй 33 хувь нь ядуурлын шугамаас доогуур амьжиргаатай байв. Иймээс ХАА-н т??хий эдийн нийл??лэлтийн тогтолцооны салангид байдлыг шийдэх зорилгоор зах зээлийн баримжаатай, стратегийн шинжтэй шинэчлэл зайлшг?й хийгдэх шаардлага тулгарсан.
Арга зам
Даян дэлхийн х?д?? аж ахуй х?нсний аюлг?й байдлын х?т?лб?рийн санх??жилтээр Дэлхийн Банк, Монгол Улсын Х?д?? Аж Ахуй, Х?нг?н ?йлдвэрийн яамны хамтран хэрэгж??лсэн Х?д?? аж ахуйн маркетинг т?с?л (LAMP) нь мал аж ахуйн салбарын ашиг шим, б?тээмжийг дээшл??лэх, малчдад зах зээлийг ойртуулж зах зээлд оролцох байдлыг сайжруулах, малын гаралтай т??хий эдийг боловсруулах ?йлдвэрлэлийн баазыг т?р?лж??лэх замаар х?д??д амьжиргааг дээшл??лэх, х?нсний аюулг?й байдлыг бататгах зэрэг зорилготой байв.
Архангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Завхан, Х?всг?л аймгийн нийт 15 сумд 2013-2017 онд хэрэгжсэн тус т?с?л нь малын ??лдэр угсааг сайжруулах замаар ашиг шим, зах зээлд нийл??лэх б?тээгдэх??ний чанарыг нэмэгд??лэн зах зээлтэй холбоход дэмжлэг ?з??лж хамтын ажиллагааны т?ншлэл бий болох ?ндэс суурийг тавьсан .
Малаа зах зээлд борлуулахдаа багаг?й бэрхшээлтэй тулгардаг малчдыг мах боловсруулах болон экспортлогч ?йлдвэр, компаниудтай шууд холбож хувийн хэвшлийн х?р?нг? оруулалтыг татан оролцуулах, малчдыг хувийн мал эмнэлэг, ?ржлийн нэгжтэй хамтран ажиллах н?хц?л боломжийг б?рд??лэх , малын ??лдэр угсааг сайжруулах, эр??лж??лэх, малаа тэжээх, ?вс тэжээл бэлтгэх зэргээр мал аж ахуйг зохистой эрхлэх арга дадал олгох чиглэлээр малчдыг сургаж чадавхижуулах зэргээр дэмжлэг ?з??лсэн нь дээрх ?р д?нд х?рэхэд н?л??лс?н байна.
(Т?слийн х?рээнд мал эмнэлгийн вакцины х?йтэн хэлхээ, т??ний стандарт ажиллагааны заавар, мах, с??ний шинжилгээ хийх чиглэлээр 110 мэргэжилтэнд зохион байгуулсан сургалт Зургийг: ХААМТ хэрэгж??лэх нэгж)
Т?слийн санх??жилтээр хэрэгжсэн дэд т?сл??дийн ?р д?нд хоршоод болон х?д?? аж ахуйн боловсруулах ?йлдвэр??дийн х?р?нг? оруулалт хийх сэдэл санаачилга нэмэгдсэн байна.
Х?нсний ногоо, жимс жимсгэнэ тарихад нь зориулан 10,000 х?ртэлх ам.долларын бичил санх??жилтийг эмзэг б?лгийн ?рх??дэд буцалтг?йгээр олгосон нь орлогын эх ??свэрийг нь нэмэгд??лэх, х?нсний хангамжийг нь сайжруулахад чухал дэмжлэг болж байв. .??ний зэрэгцээ нэм?? ?рт?г шингэсэн б?тээгдэх??н ?йлдвэрлэл, т??нийг зах зээлтэй холбоход нь дэмжлэг ?з??лэх зорилгоор 150,000 х?ртэлх ам долларын Оролцоот санх??жилттэй дэд т?сл??дийг санх??ж??лж, мах с??, ноос ноолуурын нэм?? ?рт?г шингэсэн б?тээгдэх??н ?йлдвэрлэл, т?ншлэлийг дэмжсэн.
?р д?н
Малчин ?рх??дийн орлого тодорхой хэмжээнд ?с?ж, амьжиргаа дээшилсэн нь т?слийн гол амжилтуудын нэг байв. 2014-с 2017 онд гарсан, доорх ?ндсэн ?р д?н нь дотоод болон х?ндл?нгийн ?нэлгээгээр баталгаажсан байна:
- Х?т?лб?р хэрэгжсэний ?р д?нд т?с?лд хамрагдсан малчин ?рх??дийн мал аж ахуйгаас олох орлого дунджаар 3 сая гаруй т?гр?г??р нэмэгдсэн бол газар тариалангаас 150 мянган т?гр?гийн нэмэлт орлого олж байсан нь эдгээр ?рх??дийн орлого 80 болон 90 орчим хувиар тус б?р нэмэгдсэн; .
- Х?д?? аж ахуйн гаралтай бараа б?тээгдэх??н албан ёсны компаниудаар дамжин гэрээний дагуу борлуулах с?лжээ нэмэгдэж, нийт борлуулалтад эзлэх хувь хэмжээ нь мал, ургамлын гаралтай б?тээгдэх??ний т?рл??с шалтгаалан 30-50 хувь болж ?сс?н байна.
- Малчид мал с?ргийнхээ тоо толгой, чанарыг дээшл??лж чадсан байна. Жишээ нь, Ц?м с?ргийн ?ржлийн т?в (ЦС?Т)-??с хийсэн судалгаагаар т?с?лд хамрагдсан ?рх??дийн нэг ямаанаас авах ноолуурын хэмжээ 260 г-аас 400 г болж ?сс?н байна. ??гээр зогсохг?й, малын ??лдэр угсааг сайжруулсны ?р д?нд ноолууран ширхэгтийн микрон нарийсч, 16.5 микроноос 14.8 микрон болж чанаржсан байна. С??ний ?йлдвэрлэл 33.1 хувиар, ноос бэлтгэл 21.6 хувиар тус тус ?сс?н байна.
- Х?нсний гол нэрийн б?тээгдэх??н??д болох мах, с??ний ?рхийн хэрэглээ ?с?хийн зэрэгцээ ?рх??дийн х?нсний хэрэглээ ил?? т?р?лжиж, х?нсний ногоог тогтмол хэрэглэх, жимс, тахианы мах хэрэглээнд нэвтрэх зэрэг олон эерэг ??рчл?лт??д гарсан байна. Т?сл??с хийсэн ?рхийн судалгааг харвал адууны мах, с??ний хэрэглээ 14 болон 11 хувиар тус тус ?сс?н бол лууван болон чацарганы хэрэглээ дундаж ?рхийн хувьд 25 хувиар ?сс?н байна. Эмзэг ?рх??дийн дээрх б?тээгдэх??н??дийн хэрэглээ 14 хувь, 5.9 хувь, 16.6 хувь болон 10 хувиар тус тус ?сс?н болохыг судалгаагаар м?н тогтоожээ.
(Малчид т?мс, х?нсний ногоо, жимс жимсгэнэ тариалах сургалтанд хамрагдаж байгаа нь. Зургийг: ХААМТ хэрэгж??лэх нэгж)
- Малын тэжээл, мал ?ржлийн ажил ?йлчилгээг (ц?м с?рэг) сайжруулах бизнесийн загваруудыг т?с?л боловсруулан гаргасанаар малын ашиг шим, чанарыг дээшл??лэхэд бодитойгоор н?л??лс?н. Малын ?рж??лэг селекц, малын эруул мэнд, малын тэжээл, тэжээллэгийн чиглэлээр сумдуудад хийгдэж буй ажлын уялдаа холбоог хангахад т?с?лдэмжлэг ?з??сэн б?г??д улмаар ?ндэсний т?вшинд хэрэгжих бодлого стратегид , тухайлбал 2017 оны с??лээр батлагдсан Мал, амьтны эр??л мэндийн тухай хууль, Малын генетик н??цийн тухай хуулиудад тусгалаа олсон байна
- Т?с?л 5 аймаг, 15 сумын мал эмгэлэг, ?ржлийн тасаг болон лабораториудыг сайжруулан шинэчилж 40 хувийн мал эмнэлгийн нэгжид дэмжлэг ?з??лэн ажиллахын зэрэгцээ малын вакциныг з?в горимоор нийл??лэх х?йтэн хэлхээг 15 сумд байгуулж, хорио цээрийн хяналтын постын байрыг 6 байрлалд шинээр байгуулсан байна. Эдгээр х?р?нг? оруулалтууд нь малын эр??л мэндийн м?шгих тогтолцоо, дэд б?тэц, лабораторын ?йлчилгээг сайжруулахад чухал дэмжлэг болсон байна.